مقدمه و آشنایی با تاریخچه چرم
مقدمه
تاریخچه چرم دوزی
تاریخچه چرم در ایران
ایرانیان با پیشینه سه هزار ساله، اولین و قدیمی ترین تولید کنندگان چرم در جهان هستند. آثار باستانی به جا مانده از دوران قبل از میلاد نشان دهنده این است که ایرانیان ازحدود ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد بود که از چرم برای لباس و زره نیز استفاده کردند.
وجود واژه هایی مانند ادیم، کیمخت، ساغری، تیماج، سختیان در زبان پارسی قبل از اسلام و همچنین وجود واژه هایی مرتبط با وسایل و ابزارهای چرمی مانند سختک، کمربند، انگشتیان، مشک و … در متون پهلوی نشان دهنده استفاده گسترده از چرم در ایران پیش از اسلام است.
به نوشته ابن یمین، ایرانیان باستان از پوست حیواناتی مانند گاومیش و گاو و گوسفند برای نوشتن بر روی آن استفاده می کردند و ابن یمین در نوشته هایش بر نوشتن فرمانهای درایوش بر روی چرم اشاره کرده است. بنا بر برخی روایات ، اوستا را بر دوازده هزار قطعه پوست گاو نوشته بودند.هچنین پوست نوشته هایی که در اورامان کردستان یافت شده و در موزه بریتانیا نگهداری میشود نشان دهنده استفاده از پوست برای نگارش در دوره اشکانیان است.
تولید انواع پوست و چرم و نیز تجارت مرتبط با آن در دوره عباسی در سراسر قلمرو اسلامی پر رونق بود. استفاده از پوست حیوانات مختلف برای ساخت پوستین و قبضه شمشیر و آستر کفش و لباسهای زمستانی هچنین برای افسار و رکاب و مشک و همچنین جلدهای چرمی برای کتاب ها که به صورت ساده ای طلاکوب می شد بعضی از مهمتری کاربردهای چرم در این دوره است و گزارشهای فراوانی درباره تجارت پوست و چرم در این دوره در دست است که نشان دهنده رونق استفاده از چرم در این دوره میباشد.
تجارت چرم و پوست پس از حمله مغول نیز پررونق بود، مکاتبات خواجه رشید الدین گواه شهرت برخی شهرها مانند تبریز و شیراز در این دوره است. در دوره تیموری از چرم برای تجلید کتابها و ساخت جلدهای ضربی و سوخت استفاده بسیاری میشد به طوری که هنر سوخت علاوه بر جلد سازی به عنوان هنری تزئینی نیز در این دوره اهمیت پیدا کرد.
گزارشهای جهانگردان ا از دوره صفوی نشان دهنده رونق فراوان بازار چرم و فعالیتهای مرتبط با آن است.
کمپفر از کارگاههای سلطنتی و از کفش دورخانه و پوستین دوزخانه در این دوره سخن گفته است. معروفیت ساغری ایرانی در این دوره به حدی بود که شاردن معتقد است واژه شاگرن فرانسوی به معنی پوست خالدار مقتبس از کلمه ساغری می باشد. ساغری در دوره صفوی در تبریز تولید می شد و بیشتر در ساخت چمه و کفش کاربرد داشت و همه درباریان از این نوع کفشهای ساغری می پوشیدند.
در دوره قاجار انواع چرم به مقدار زیاد در شهرهای ایران تولید می شد. همدان در این دوره مرکز مهم تولید نوعی چرم معروف به چرم همدانی بود که از پوست گوسفند تهیه می شد؛ و در این دوره از جمله کارهایی که امیر کبیر در سال ۱۲۶۷ به نمایشگاه لندن فرستاد پوست بود.
در این دوره صادرات پوست و چرم از اغلب شهرهای ایران به روسیه و عثمانی و هند رونق بسیار داشت. علاوه بر همدان شهرهای تبریز و اصفهان نیز در تولید و صادرات چرم سهم بسزایی داشتند. در عین حال به علت مسایل شرعی تجارت چرمهایی که توسط غیر مسلمان تولید می شد در درست ارمنیان بود.
اولین کارخانه چرم سازی ایران در سال ۱۳۰۸ در شهر تبریز بنا شد و پس از آن در همدان، تهران، اصفهان و برخی شهر های دیگر نیز کارخانه هایی تاسیس شد به طوری که در سال ۱۳۳۷ تعداد ۲۲ کارخانه در ایران مشغول به کار بودند.
از سال ۱۳۶۲ در اطراف شهرهایی که از قدیم در تولید چرم فعال بودند مانند تهران و تبریز و مشهد، شهرکهای صنعتی تولید این کالا راه اندازی شد که نا چرم شهر را بر این شهرک ها نهادند که وجود این شهرهای صنعتی به افزایش تولید چرم و کیفیت آن کمک شایانی نموده است به طوری که امروزه فقط در شهر تبریز سالانه۲،۵۰۰،۰۰۰ جلد چرم تولید می شود.
کاربرد چرم در دوران قبل از اسلام
انسان در همان روزهای اولیه سکونتش بر روی زمین به خواص و اهمیت پوست حیوانات پی برد و به همین جهت از آن برای مصارفی چون پوشاک، کفش ، زیر انداز و … بهره جست.
اگرچه انسان در ابتدا پوست را به صورت خام مورد استفاده قرار می داد ولی به مرور زمان به فن نگهداری و دباغی پوست و تبدیل آن به چرم پی برد.
در یک نقاشی دیواری متعلق به سطح (III) چتل هوبوک از ۵۷۵۰ سال قبل از میلاد تصویر شکارگری در حال رقص با یک لنگ از پوست پلنگ دیده می شود.
چتل هوبوک
نکته مهمی که با توجه به شواهد و قرائن موجود مانند اشیای بدست آمده از دوران قدیم و همچنین مجسمه ها، نقشه برجسته ها و نقاشی ها می توان به آن اشاره کرد؛ استفاده از چرم به صورت روزمره بوده است ، به عبارتی دیگر چرم به طور دائم در زندگی انسان نقش داشته و به کار می رفته است. این کاربرد گاهی در پوشاک ، خصوصاً کفش شکارچیان و جنگجویان و گاهی برای افسار و یراق آلات حیوانات و زمانی نیز برای ساخت ظروف بوده است.
آرتور اپهام پوپ در کتاب شاهکارهای هنر ایران، در مورد بعضی از این ظروف اینگونه می نویسد:
«شکل ظرف های سفالین قدیم اغلب از شکل ظرف هایی که با مواد دیگر(چوب، چرم، حصیر) ساخته شده و بشر هزاران سال پیش از آن که سفال سازی را اختراع کند، آنها را به کار برده بود تقلید می شود. لیوان استوانه ای درست به شکل ظرف های چوبی است و گمیج گود از اشکل ظروف چرمین تقلید شده است. ته کاسه شکل آن مانند کیسه ی چرمی است که از درون کوبیده می شد تا سخت شود و رطوبت به آن اثر نکند. قسمت نقاشی شده دهانه آن شبیه درزی است که تسمه ی چرمی به آن وصل می شد و آن را تنگ می کشیدند تا دهنه ی ظرف بسته شود.»
گمیج گود
تاریخچه چرم در دوران اسلامی
شاید بیشترین کاربرد چرم از کهن ترین ادوار تا کنون استفاده در پوشاک بوده است، پوشاکی که گاه برای شکار و جنگ و گاهی هم برای مراسم آیینی و جشن مورد استفاده بوده است .
آنجه مسلم است چرم به دلیل داشتن ویژگی های منحصر به فردش، همچون در دسترس بودن، مقاومت ، ماندگاری و نیز شکل پذیری بودن و تنوع در تزئینات مورد توجه بسیار بوده است.
برای دستیابی به نمونه هایی برای گستره ی کاربرد چرم در هنر و صنعت پوشاک ایران می توان به نقش برجسته ها و مجسمه ها رجوع کرد.
پریچهر رحیمی در کتاب تاریخ پوشاک ایران در مورد لباس بانوی عیلامی در یک نقش برجسته به دست آمده از شوش می نویسد:
«او پیراهن بلند ساده با آستین های کوتاه و یقه ی گرد و کمربندی از چرم با نقش زیگزاگ دارد.»
اومستد در کتاب تاریخ شاهنشاهی هخامنشی، با اشاره به نقش برجسته های تخت جمشید می نویسد:
«دو صورت به کلی مختلف ، روی پیکره های تخت جمشید مرتب نموده شده است، ماد ها با پوشیدن لباس اصلی تر ایرانی بازشناخته می شوند، بر سرشان کلاه گرد نمددی کج ، با لبه پهن آویزان روی گردن دارند. یک سدره ی چرمی تنگ آستین دراز که تا بالای زانو میرسد در بر کرده اند. شلوار بلند چرمی و کفش بند دار با نوک برجسته نشان می دهد که پوشندگان آنها بسیاری از وقت خود را به سواری می گذراندند.»
پریچهر رحیمی با توجه به یکی از برجیته های تخت جمشید می نویسد:
«پیراهن ماد که با کمربند مادی بسته شده، کمی گشاد و بلندتر از حد معمول است که به صورت چینهای افقی به اندازه طبیعی در آمده و ادامه آن داخل کفش فرو رفته است، کفش از نوع نیم ساق و از چرم نرم است.»
رومن گیرشمن در کتاب ایران از آغاز تا اسلام، به لوح نازک زرینی ( از گنجینه سقز) اشاره می کند که احتمالاً آن را روی کمربندی چرمی دوخته بودند، که تصاویری در دوصف شامل دسته هایی حامل خراج است که یک ردیف حیوانات را با طناب راهبری می کنند و آن بوسیله چکش کاری تزئین شده است.
همانطور که گفته شد چرم به طور وسیع در زندگی اقوام ایرانی کاربرد داشته است. اما چرم و کاربرد های آن در هیچ کجا به اندازه کفش و پایپوش ها وسیع نمی شود. چرا که تمام اقشار مردم از جنگجویان و فرماندهان و سربازان تا کودکان به پایپوش ها نیاز داشتند و ایرانیان هنرمند کفش را نیز به صورت های گوناگون می آراستند و آن را به یک شئ هنری مبدل می ساختند.
به نقل از کتاب تاریخ لباس : «ایرانیان کفش را از چرم نرم، به رنگ زرد و به شکل پا می ساختند که مچ تا پا را می پوشاند و بوسیله دکمه و تسمه هایی که روی آن نصب شده بود، بسته می شد. بعد ها تزئین هایی از مروارید و سنگ های گران بها همراه با برودری دوزی های زیبا به کفش افزوده شد.»
منبع